quanta accedit animi voluptas, per omnes gentium hiftorias et loca pervolare regnorum, nationum, urbium, populorum ftatus mutationefque ad prudentiam, et mores animadvertere: hoc eft, auditores, omni ætati quafi vivus intereffe, et velut ipfius temporis nafci contemporaneus; profecto cum nominis noftri gloriæ in futurum profpeximus, hoc erit ab utero vitam retro extendere et porrigere, et nolenti fato anteactam quandam immortalitatem extorquere. Mitto illud cui quid poteft æquiparari? Multarum gentium oraculum effe, domum quafi templum habere, effe quos reges et refpublicæ ad fe invitent, cujus vifendi gratia finiti mique exterique concurrant, quem alii vel femel vidiffe quafi quoddam bene meritum glorientur; hæc ftudiorum præmia, hos fructus eruditio fuis cultoribus in privata vita præftare, et poteft, et fæpe folet. At quid in publica? Sane ad majeftatis faftigium paucos evexit laus doctrinæ, nec probitatis multò plures. Nimirum, illi apud fe regno fruuntur, omni terrarum ditione longe gloriofiori: et quis fine ambitionis infamia geminum affectat regnum? addam hoc tamen amplius, duos tantum adhuc fuiffe qui quafi cœlitus datum univerfum terrarum orbem habuere, et fupra omnes reges et dynaftas æquale diis ipfis partiti funt imperium, Alexandrum nempe Magnum et Octavium Cæfarem, eofque ambos philofophiæ alumnos. Perinde ac fi quoddam electionis exemplar divinitus exhibitum effet hominibus, quali potiffimum viro clavum et habenas rerum credi oporteret. At multæ refp. fine literis, rebus geftis et opulentia claruere. Spartanorum quidem, qui ad literarum ftudium contulerint fe, pauci memorantur; Romani intra urbis mœnia philofophiam fero receperunt; at illi legiflatore ufi funt Lycurgo, qui et philofophus fuit et poetarum adeo ftudiofus, ut Homeri fcripta per Ioniam fparfa fumma cura primus collegerit. Hi post varios in urbe motus et perturbationes ægre fe fuftentare valentes, ab Athenis ea tempeftate artium ftudio florentiffimis, leges decemvirales, quæ et duodecim tabulæ dictæ funt, miffis legatis emendicarunt. Quid fi hodiernos Turcas per opima Afiæ regna rerum late potitos omnis literatura ignaros nobis objiciant? Equidem in ea repub. (fi tamen crudeliffimorum hominum per vim et cædem arrepta potentia, quos unum in locum fceleris confenfus convocavit, continuo refpub. dicenda fit) quod in ea ad exemplum infigne fit nil audivi, parare vitæ commoda, tueri parta, id naturæ debemus, non arti; aliena libidinofe invadere, fibi mutuo ad rapinam auxilio effe, in fcelus conjurare, id naturæ pravitati. Jus quoddam apud eos exercetur; nec mirum: cæteræ virtutes facile fugantur, juftitia vere regia, ad fui cultum impellit, fine qua vel injuftiffimæ focietates cito diffolverentur. Nec omiferim tamen, Saracenos Turcarum propemodum conditores non armis magis quam bonarum literarum ftudiis imperium fuum propagaffe. Sed fi antiquitatem repetamus, inveniemus non inftitutas modo ab arte, fed fundatas olim fuiffe refpublicas. Antiquiffimi quique gentium indigenæ in fylvis et montibus erraffe dicuntur, ferarum ritu pabuli commoditatem fequuti, vultu erecti, cætera proni, putaffes præter formæ dignitatem nihil non commune cum beftiis habuiffe; eadem antra, iidem fpecus cœlum et frigora defendebant; nulla tunc urbs, non ædes marmoreæ, non aræ deorum, aut fana collucebant, non illic fas fanctum, nondum jura in foro dicebantur, nulla in nuptiis tæda, non chorus, nullum in menfa geniali carmen, nullum folenne funeris, non luctus, vix tumulus defunctos honeftabat; nulla convivia, nulli ludi, inauditus citharæ fonus, ipfa tunc omnia aberant, quibus jam inertia ad luxum abutitur. Cum repente artes et fcientiæ agreftia hominum pectora cœlitus afflabant, et imbutos notitia fui in una monia pellexere. Quamobrem certe quibus authoribus urbes ipfæ primum conditæ funt, dein ftabilitæ legibus, poft confiliis munitæ, poterunt iifdem etiam gubernatoribus quam diutiffime foeliciffimeque confiftere. Quid autem ignorantia? fentio, auditores, caligat, ftupet, procul eft, effugia circumfpicit, vitam brevem queritur, artem longam; immo vero tollamus duo magna ftudiorum noftrorum impedimenta, alterum artis male traditæ, alterum noftræ ignaviæ, pace Galeni, feu quis alius ille fuit; totum contra erit, vita longa ars brevis; nihil arte præftabilius, adeoque laboriofius, nihil nobis fegnius, nihil remiffius; ob operariis et agricolis nocturna et antelucana induftria vinci nos patimur; illi in re fordida ad vilem victum magis impigri funt, quam nos in nobiliffima ad vitam beatam; nos cum ad altiffimum atque optimum in humanis humanis rebus afpiremus, nec ftudium ferre poffumus, nec inertiæ dedecus; immo pudet effe id, quod non haberi nos indignamur. At valetudini cavemus à vigiliis et acri ftudio turpe dictu, animum incultum negligimus, dum corpori metuimus, cujus vires quis non imminuat, quo majores acquirantur animo? quanquam certe qui hæc caufantur perditiffimi plerique, abjecta omni temporis, ingenii, valetudinis cura, comeffando, belluæ marinæ ad morem potando, inter fcorta et aleam pernoctando, nihilo fe infirmiores factos queruntur. Cum itaque fic fe afficiant atque affuefcant, ut ad omnem turpitudinem ftrenui atque alacres; ad omnes virtutis actiones et ingenii hebetes et languidi fint, culpam in naturam aut vitæ brevitatem falfo et inique transferunt. Quod fi modefte ac temperanter vitam degendo, primos ferocientis ætatis impetus ratione et pertinaçi ftudiorum affiduitate mallemus edomare, cœleftem animi vigorem ab omni contagione et inquinamento purum et intactum fervantes; incredibile effet, auditores, nobis poft annos aliquot refpicientibus quantum fpatium confeciffe, quam ingens æquor eruditionis curfu placido navigaffe videremur. Cui et hoc egregium afferet compendium, fi quis norit et artes utiles, et utilia in artibus recte feligere. Quot funt imprimis grammaticorum et rhetorum nugæ afpernabiles? audias in tradenda arte fua illos barbare loquentes, hos infantiflimos. Quid logica? Regina quidem illa artium fi pro dignitate tractetur: at heu quanta eft in ratione infania! non hic homines, fed plane acanthides carduis et fpinis vefcuntur. O dura mefforum ilia! quid repetam illam, quam metaphyficam vocant peripatetici, non artem, locupletiffimam quippe me dúcit magnorum virorum authoritas, non artem inquam plerumque, fed infames fcopulos, fed Lernam quandam fophifmatum ad naufragium et peftem excogitatam: hæc illa quæ fupra memini togatæ ignorantiæ vulnera funt; hæc eadem cucullorum fcabies etiam ad naturalem philofophiam late permanavit: vexat mathematicos demonftrationum inanis gloriola; his omnibus quæ nihil profutura funt meritò contemptis et amputatis, admirationi erit quot annos integros lucrabimur. Quid! quod jurifprudentiam præfertim noftram turbata methodus obfcurat, et quod pejus eft, fermo fermo nefcio quis, Americanus credo, aut ne humanus quidem, quo cum fæpe leguleios noftros clamitantes audiverim, dubitare, fubiit quibus non effet humanum os et loquela, an et his ulli affectus humani adeffent; vereor certe ut poffit nos fancta juftitia refpicere, vereor ut querelas ullo tempore noftras aut injurias intelligat, quorum lingua loqui nefciat. Quapropter, auditores, fi nullum à pueritia diem fine præceptis et diligenti ftudio vacuum ire finamus, fi in arte, aliena fupervacanea otiofa fapienter omittamus, certe intra ætatem Alexandri Magni majus quiddam et gloriofius illo terrarum orbe fubegerimus: tantumque ab-. erit quo minus brevitatem vitæ, aut artis tædium incufemus, ut flere et lachrymari promptius nobis futurum credam, ut illi olim, non plures fupereffe mundos de quibus triumphemus. Expirat ignorantia, jam ultimos videte conatus et morientem luctam; mortales præcipue gloria tangi, antiquos illos illuftres longa annorum feries atque decurfus eum celebrarit, nos decrepito mundi fenio, nos properante rerum omnium occafu premi, fi quid prædicandum æterna laude reliquerimus, noftrum nomen in angufto versari, cujus ad memoriam vix ulla pofteritas fuccedat, fruftra jam tot libros et preclara ingenii monumenta edi quæ vicinus mundi rogus cremarit. Non inficior illud effe poffe verifimile; at vero non morari gloriam cum bene feceris, id fupra omnem gloriam eft. Quam nihil beavit iftos inanis hominum fermo cujus ad abfentes et mortuos nulla voluptas, nullus fenfus pervenire potuit? nos fempiternum ævum expectemus quod noftrorum in terris faltem benefactorum memoriam nunquam delebit; in quo, fi quid hic pulchre meruimus, præfentes ipfi audiemus, in quo qui prius in hac vita continentiffime acta omne tempus bonis artibus dederint, iifque homines adjuverint, eos fingulari et fumma fupra omnes fcientia auctos effe futuros multi graviter philofophati funt. Jam cavillari definant ignavi quæcunque adhuc nobis in fcientiis incerta atque perplexa fint, quæ tamen non tam fcientiæ, quam homini attribuenda funt; hoc eft, auditores, quod et illud nefcire Socraticum et timidam fcepticorum hæfitationem aut refellit, aut confolatur, aut compenfat. Jam vero tandem aliquando quænam ignorantiæ beatitudo fua fibi habere, à nemine lædi, omni cura et moleftia moleftia fuperfedere, vitam fecure et quiete, quoad poteft, traducere ; verum hæc feræ aut volucris cujufpiam vita eft, quæ in altis et penitiffimis fylvis in tuto nidulum cœlo quamproximum habet, pullos educit, fine aucupii metu in paftum volat, diluculo, vefperique fuaves modulos emodulatur. Quid ad hæc defideratur æthereus ille animi vigor? Exuat ergo hominem, dabitur fane Circæum poculum, ad beftias prona emigret: ad beftias vero? at illæ tam turpem hofpitem excipere nolunt, fi quidem illæ five inferioris cujufdam rationis participes, quod plurimi difputarunt, five pollenti quodam inftinctu fagaces, aut artes, aut artium fimile quoddam apud fe exercent. Namque et canes in perfequenda fera dialecticæ non ignaros effe narratur apud Plutarchum, et fi ad trivia forte ventum fit, plane disjuncto uti fyllogifmo. Lufciniam veluti præcepta quædam mufices pullis fuis tradere folere refert Ariftoteles; unaquæque fere beftia fibi medica eft, multæ etiam infignia medicinæ documenta hominibus dedere. Ibis Ægyptia alvi purgan dæ utilitatem, hippopotamus detrahendi fanguinis oftendit. Quis dicat aftronomia expertes à quibus tot ventorum, imbrium, inundationum, ferenitatis præfagia petantur ? Quam prudenti et fevera ethica fupervolantes montem Taurum anferes obturato lapillis ore periculofæ loquacitati moderantur; multa formicis res domeftica, civitas apibus debet; excubias habendi, triquetram aciem ordinandi rationem ars militaris gruum effe agnofcit. Sapiunt altius bestiæ, quam ut fuo coetu et confortio ignorantiam dignentur; inferius detrudunt. Quid ergo? ad truncos et faxa. At ipfi trunci, ipfa arbusta, totumque nemus ad doctiffima Orphei carmina folutis quondam radicibus festina vere. Sæpe etiam myfteriorum capaces, ut quercus olim Dodoneæ, divina oracula reddidere. Saxa etiam facræ poetarum voci docilitate quadam refpondent: an et hæc afpernantur à fe ignorantiam ? Num igitur infra omne brutorum genus, infra ftipites et faxa, infra omnem naturæ ordinem licebit in illo Epicureorum non effe requiescere ? Ne id quidem: quandoquidem neceffe eft, quod pejus, quod vilius, quod magis miferum, quod infimum eft, effe ignorantiam? Ad vos venio, auditores intelligentiffimi, nam et ipfe fi nihil dixiffem, vos mihi tot non tam arguVOL. VI. menta, |