1

cobi , Michaelis Archangeli, et Epiphaniarum domini , illo

quo

iudicibus opportunun videbatur loco , bis vt minimum in anno, per continuos XL. dies celebrari debebant. Cecerum poft liberatam e Turcarum feruitute Hungariam , Carolus VI. imperator noua apud nos tribunalia , certaque eis habendis et tempora, et loca defixit.

S. XVI,

Rei literariae in Hungaria fata.

Si quid olim in rei politicae , oeconomicae, ac iuftitiae adminiftratione apud nos peccatum fuit, id profecto e literarum, bonarumque artium neglectu profluxit , quo quidem aliquanco diutius, quam aliae Europae gentes laborauimus. Neque tamen idcirco quis existimet, maiores noftros omnibus omnino literarum condiscendarum adminiculis deftitutos vixiffe : aderant haec , et pro veteris aeui ratione, fat copiose ; verum continua illa bella , quibus Hungaria in prima regum periodo conflictata , ac interdum pene euerla fuit , adolescentes iam domi musas non raro fedibus fuis eiecere ; iuuentutemque Hungaricam a literarum ftudiis ad arma transtulere. Vt adeo noua faepius iaci oportue. rit rei literariae fundamenta, quin eadem tot inter procellas , atque discrimina ad optatum apicem educi potuerint. Noftrum igitur erit, literarum olim in Hungaria fata paucis hic loci explicare. Diuus Stephanus monarchiae

non

Hungaricae conditor, quem constat
modo grammaticae Latinae praeceptis Strigo-
niensi in ciuitate puerum adhuc egregie im-
butum (a), verum aliis etiam fcientiis, at-
que disciplinis optime fuilfe instructum , pro-
uide fapienterque peruidit , cum ad regni
felicitatem , ftabilitatemque procurandan ;
tum vero ad religionis facrolanctae incre-
mentum

fumme necessaria elle literarum praesidia. Quare poftquam sedem suam ad Albenfem ciuitatem transtulit, primas inter curas gymnasium illic instituit , accitis e vicina Germania profefforibus : qui quidem eo luccelsu literas ibi Hungaricae iuuencuri tradiderunt, vt, viuente adhuc fancto rege, Alba - regalense gymnasium in regno prae ceteris celebre euaferit , indeque ad alias per Hungariam fcholas magistri accerferentur ib). Primae igitur in Hungaria erant fcholae Albenses, publica D. Stephani regis autoritate,

(a) Carchuitius in vita S. Stephani cap. I. Strigo

nienki in oppido, nariuitatis exordium babuit, S.
Ste hanus , et puer adbuc fcientia grammaticae
artis ad plene imbutus eft. Edicionis Prayanae

pag. 123.
(6) In vita S. Gerardi , quam monachus quidam

0. S. B. quinquaginta circiter ab obitu illius annis
conferipfit, Arnoldus autem Wion adnotationibus
illuftratam edidit, cap. XII. haec leguntur : misit
ergo episcopus Gerardus fratrem Maurum ad falu-
tandum regem S. Stephanum, praecipiens ei, et
etiam ingrediens sebolas, quae tunc in Alba regali
erant famosae, accerferet doctorem scbolarum, Apud
Bollandistas ad diein XXIV. Sempteinbris,

ac munificentia fundatae. Episcopi , quos neo-erectis ecclefiis tum admouerat diuus rex; cum ex eiusdem voluntate , idoneos ad curam animarum viros parare, parochiisque dare tenerentur (a), finguli fuis in ciuitaci. bus scholas inftituere cogebantur, in quibus iuuentus patria in doctrina Christiana , grammaricisque disciplinis erudiretur : vnde idos pei adolescentes deligi , facrisque ordinibus poffent initiari. Etfi aucem de collocatis per primos Hungariae praefüles fcholis dubitari nequeat, nihil tamen de fingulorum ad promouendam rem literariam ftudio memoriae proditum accepimus. Ar de condito per S. Gerardum epifcopum , et martyrem Tsana . dini gymnatio, deque laetiffimis illius fucceflibus , luculenta habemus eiusdem fere aetaris teftimonia (6): quae nos, ad maiorem fidem conciliandam, ipsius autoris verbis re. feremus. Quadam die , inquit , vene„ runt triginta viri neophici ad epifcopum, „ petentes , vr tolleret filios eorum, ac li

teris erudiret : quos benigne suscipiens „ lub Waltero conftituit, dans eis vnam do

mum ad hoc aptam, vt eos fcientiis grammaticae, et musicae informaret : qui in breui in ipsis artibus non mediocriter profecerunt : Quo vifo : nobiles, et magnates filios suos tradebant praedicto Waltero

»

(a) S. Stephani decret. lib. II. cap. XXXIV. Vesti

menta corporalia , et coopertoria rex prouideat ,

presbyterum , et libros episcopus. (6) Idem autor vitae S. Gerardi cap. citato,

instruendos ad adipiscendum fructum

fcientiae artis liberalis ,,. „ Episcopus au„ tem gerebat magnam follicitudinem paupe

fcholarium monachorum , et ho-
spitum , ad cuius nutum ducebantur par-
uuli, et tradebantur ad fcholas , in qui-

bus adeo sollicite informabantur ; vt no-
„ ctes pro diebus computarentur. Quum
„ vero scholares triginta primi in cantu
, et lectura iam essent instructissimi, domi-
„ nus episcopus eos ad sacros ordines pro:

mouens, canonicos conftituit. Mittebat
etiam nuncios vltra Danubium, et congre-
gabat fcholares

quos fic congregatos
» presbyteros ecclefiarum, et rectores in
parochiis faciebat

Verum poftquam fcholarium numerus adeo iam increuerat, vt tantae multitudini rite inftituendae vnus moderator Walterus nequaquam poffet sufficere, mifit D. Gerardus F. Maurum Albam regalem, vt e celebri tum ibi gymnasio idoneum magistrum aliquem Tsanadinum adduceret. Qui veniens Albam, peracto „ apud regem negotio, intrauit fcholas, vbi „ erat quidam Teutonicus nomine Henricus, qui erat puerorum vicemagister

quem „ cum allocutus fuiffet, et praebuisset ille

affensum , continuo furgens, acceptis libris
„ fuis, venit cum eo ad episcopum : suscepic

autem gratanter illum episcopus, et con-
ftituit eum principem lectorum scholari.

bus.,. Hactenus D. Gerardi biographus: ex
quo fingularem fancti huius episcopi de insti-
tuenda iuuentute Hungarica curam, et sollici.

Tet.

tudinem, scholae Tsanadiensis frequentiam , ac mirum fane iuuenum in discendo ardorem satis, superque colligimus, vnde fortalle de ceterarum episcopalium scholarum fucceffu arbitrium ferri potest. Benedictini pariter luis in coenobiis pueros erudiebant , quo fic perpetua haberent tyronum pro ordine suo supplementa. Quin ipfae etiam ciuitates regiae suos aluere grammatices magistros, a quibus iuuentus legere, fcribereque addisce

Fatendum quidem eft, eius aetatis li. teraturam omnem, praeter fidei doctrinam in Latinae grammaticae institutione, autorumque classicorum explanatione fitam fuiffe: at quis id aut miretur magnopere , aut carpat? Nondum enim aeuo illo disciplinae omnes, quemadmodum hodie, fuas in classes distributae tradebantur; cumque classici veteres : poetae, oratores, philofophi, historici, leges item ciuiles, et ecclesiasticae, ac varii denique variorum autorum manuscripti commentarii, in sola lingua Latina exstarent, fatis vtique fuit, grammaticae Latinae inftitutio. nem cum autorum clafficorum interpretatio. ne coniunxisse : adolescentes quippe fermonis Latini cognitionem in fcholis affecuti, proprio iam marte, opera , quae commemoraui. mus, legere poterant, atque intelligere. Sola fcilicet tunc eruditionis fundamenta iacie. bantur in fcholis, idque non in Hungaria solum, verum etiam apud alios Europae populos. Graeci pariter idiomatis vsum aliquem fuiffe apud nos indicio eft diploma S. Stepbani monialibus de valle Wesprimienfi Graece