tantum) propria quidem genere, fubjecto, caufáque proxima vel efficiente, vel finali, vel utráque definiuntur. Genere et fubjecto folo; ut, "fimitas eft curvitas nafi:" fubjecto et efficiente; ut, "tonitru eft fonus fractæ nubis, ob ignem oppreffum; quantitas continua eft adjun&tum corporis, ab extenfione materiæ:" finali; ut, fenfus eft facultas naturalis in animali, ad judicandum de fingularibus:" vel utráque; ut," respiratio est attractio et expulfio aëris reciproca à pulmonibus facta, ad cordis refrigerationem." Omittitur enim fæpe fubjectum in definitione propriorum, quippe quòd ex genere vel ex caufa intelligitur: ut, "memoria eft fenfus internus confervans imagines rerum cognitarum." Non dicitur "fenfus internus animalis," addito nempe fubjecto, quia id mentione "fenfus" intelligitur. Potentiæ naturales actione fua et caufa efficiente definiuntur: ut, "rifibilitas eft facultas ridendi, orta ab anima rationali." Habitus vel fine vel objecto quæ fæpe coincidunt definiuntur: fine; ut, "Logica eft ars bene ratiocinandi:" objecto; ut, "Phyfica eft fcientia rerum naturalium." Qualitates patibiles definiuntur subjecto et efficiente: ut, "color eft qualitas corporis mixti, orta ex contemperatione lucidi et opaci." Actiones ferè fubjecto efficiente et fine definiuntur. Relationes relatis inter fe et fundamento five caufa: ut, 66 paternitas eft relatio patris ad filium, ex procreatione orta."

Adjuncta communia objecto, efficiente, finali, vel ex his quot funt ex ufu, definiuntur: ut," albedo est color, ortus ex lucido opacum fuperante."

Illud modo generatim in defcriptionibus cavendum, ne caufa pro genere habeatur: ut cùm dubitatio defcribitur, æqualitas rationum; fanitas, fymmetria humorum; dolor, folutio continui; eclipfis lunæ, interpofitio terræ: aut fubjectum; ut, ventus eft aër motus; juftitia eft voluntas conftans; vulnus eft pars carnis dilacerata; peccatum originis eft natura corrupta, et fimilia.

Cæterum in his certæ regulæ dari non poffunt. Aliquando enim ex remoto folùm contrario fit descriptio:

ut,

"Virtus eft vitium fugere, et fapientia prima

Stultitia caruiffe.". -Aliquando planè arbitraria est.

Hinc etfi unica rei definitio, plures tamen defcriptiones effe poffunt.

Ut autem definitio definito, quod fuprà monuimus, ita etiam defcriptio defcripto viciffim argui poteft. Verùm non affectio folùm hæc mutua inter defcriptionem et rem descriptam intercedit, fed etiam reciprocatio; juxta communem illam distributionis ac definitionis regulam, fuprà, cap. 25, traditam; qua defcriptio quoque propria rei defcriptæ et reciproca effe debet. Quamvis enim in descriptionibus multa fæpe congeruntur, quorum aliqua fortè latius patent, quàm id quod defcribitur, juncta tamen æquantur defcripto defcriptionémque propriam reddunt; fin minus, vitiofa atque inutilis defcriptio cenfenda eft. Ut, "homo eft animal mortale, capax difciplinæ." Hic cum aliqua caufa (materia fcilicet et communi forma, quæ fub genere "animal" continetur) mifcentur duæ circumftantiæ five adjuncta, alterum commune, fcilicet " mortale," alterum proprium, capax difciplinæ." At quorfum, inquis, illud "mortale," cùm nullum animal non fit mortale? Quia nempe Ariftot. cujus hæc defcriptio eft, Top. 5, 1, animalia quædam ait effe immortalia, Top. 4, 2, et in eodem capite, Deum ipfum (wov dávatov, i. e. “ immortale animal" vocat.

"Sed hæc fuccincta brevitas non eft in hac fpecie perpetua; quæ fæpe illuftriorem et copiofiorem explicationem defiderat."

Succinctæ defcriptiones, quæ perfectas æmulantur definitiones, usum habent præcipuè in artibus tradendis ac disputationibus. Prolixiores illæ, utpote ad aures vulgi magis accommodatæ, apud oratores ac poëtas frequentiùs oc

currunt.

Sic gloria defcribitur in Miloniana: "Sed tamen ex omnibus præmiis virtutis, fi effet habenda ratio præmiorum, ampliffimum effe præmium gloriam: hanc unam, quæ brevitatem vitæ pofteritatis memoria confolaretur; quæ efficeret, ut abfentes, adeffemus; mortui, viveremus: hanc denique effe, cujus gradibus etiam homines in cœlum videantur afcendere." Defcriptio hæc gloriæ conftat ex genere, "præmio" nempe "virtutis ;" adjuncta amplitudine, eáque aucta à minore, quod fit omnium amplifsima; quatuor deinde effecta ejus adjiciuntur.

Sic 4 Æneid. fama defcribitur:

"Extemplò Lybiæ magnas it fama per urbes, Fama, malum quo non aliud velocius ullum; Mobilitate viget, viréfque acquirit eundo," &c.

quo

Defcribitur fama, 1. à genere, "malum:" 2. ab adjuncta velocitate, quæ illuftratur à majore negato, non aliud velocius:" tum duplici effecto aliarum rerum diffimili, quòd

"Mobilitate viget, viréfque acquirit eundo."

3. Ab adjuncta varietate, quæ oftenditur ex aliis adjunctis, quòd fit primò "parva," idque arguitur caufa, fcilicet metu," et circumftantia temporis," primò nempe; tum fubitò grandior facta incremento exigui temporis incredibili, ídque oftenditur trib. effectis, quæ fingula fubjectis fuis illuftrantur,

"Mox fefe attollit in auras:

Ingreditúrque folo, et caput inter nubila condit.”

4. A caufa procreante," illam terra parens," mater fcilicet gigantum; et efficiendi modo, confilio nempe five impetu naturali, “ ira irritata deorum," qui gigantes occiderant; caufa autem procreans communis illuftrata tempore adjuncto, et communi teftimonio,

"Extremam, ut perhibent, Cao Enceladóque fororem Progenuit." Rurfus illuftratam ab adjunctis,

"Pedibus celerem et pernicibus alis,

Monftrum horrendum, ingens".

Deinde à partibus corporis et membris, iifque paribus.

"Cui quot funt corpore plumæ,

Tot vigiles oculi fubter, mirabile dictu,

Tot linguæ, totidem ora fonant, tot fubrigit aures."

Tum ab effectis nocturnis, iifque partim affirmatis quæ fubjectis locis illuftrantur,

" Nocte

"Nocte volat cœli medio, terræque per umbram Stridens;" partim negatis, " nec dulci declinat lumina fomno."

Tum diurnis, eáque illuftrantur et fubjectis locis, et adjuncto fitu fedendi,

"Luce fedet cuftos, aut fummi culmine tecti,
Turribus aut altis, et magnas territat urbes."

Ab adjunctis denique paribus;

"Tam ficti pravíque tenax quam nuntia veri.”

Tales funt defcriptiones plantarum, animalium in phyficis; item fluminum, montium, urbium apud Geographos et Historicos; perfonarum denique apud poëtas et oratores.

66

CAP. XXXII.

De Teftimonio divino.

"Expofito artificiali argumento, fequitur inartificiale. Argumentum inartificiale est quod non fua natura, fed affumpta artificialis alicujus argumenti vi arguit.

"Id uno nomine teftimonium dicitur." Nempe, ut inquit Cic. in Top. "quòd ab aliqua externa re fumitur ad faciendam fidem.'

Inartificiale autem dicitur, non quòd artis ope et auxilio non inveniatur (fiquidem de eo inveniendo, ut inquit Cicero, Partit. in arte præcipitur) fed quod ex se fuáque natura artis hujus et facultatis arguendi expers fit. Poteft etiam affumptum dici, quod affumpta vi arguit, non fua. Argumentum enim inartificiale naturam rei non attingit, nedum arguit, ut artificiale folet, neque rei affectio, ficut artificiale, eft ; fed eft nuda cujufpiam aliqua de re attestatio, five atteftantis affirmatio aut negatio. Res autem neque propter affirmationem funt, neque propter negationem non funt: teftimonium igitur ex fe fuáque natura non arguit;

fed

fed affumpta artificialis alicujus argumenti vi." Vis autem hæc eft teftantis auctoritas, à qua omnis teftimonii fides pendet. Auctoritas autem variis in argumentis confiftit, fed in effectis testantis et in adjunctis præcipuè cerni

tur.

"Itaque cum exquifita rerum veritas" five natura "fubtiliùs exquiritur, perexiguam probationis vim teftimonium habet."

Hinc Cic. I de Nat. "Non tam auctores," inquit, "in difputando, quàm rationum momenta quærenda funt.” "In civilibus autem et humanis rebus," ubi de facto queritur, “ plerumque hoc argumentum præcipuam fidem è moribus arguentis efficit, fi prudentia, probitas, et benevolentia affuerint."

66

Horum unum aliquod fi deeft, vel per imprudentiam teftis, vel propter improbitatem, vel inimicitiarum denique aut nimiæ gratiæ caufa, falfum fæpe pro teftimonio dicitur. Teftimonium eft divinum vel humanum.

Et rectè quidem in fpecies efficientibus fuis caufis distinctas dividitur. Ab efficientibus enim maximè teftimonium fuas vires affumit. Effectum itaque eft, fi ad teftem fpectas; teftimonium, fi ad rem teftatam. Perexiguam autem vim probationis in exquifita veritate et natura rerum perveftiganda communiter tribui teftimonio quod tam ad divinum quàm ad humanum pertinere videatur, id cur quempiam offendat, non video: teftimonium enim five divinum fit five humanum, peræque vim omnem ab authore, nullam in fe habet. Et divinum quidem teftimonium affirmat vel negat rem ita effe, facitque ut credam; non probat, non docet, non facit ut fciam aut intelligam cur ita fit, nifi rationes quoque adhibeat.

Teftimonium divinum eft quod Deum habet authorem. In divinis teftimoniis numerantur non folum deorum oracula, fed etiam refponfa vatum et fatidicorum.

Vera hæc fint an ficta, veri numinis an falfi, logicus non laborat, fed quam modò vim arguendi unumquodque habeat. Itaque in civilib. etiam et humanis rebus teftimonium divinum perinde vim probationis habet, ut ejus author verus eft aut falfus deus.

Hujufmodi funt ifta Catilin. 3, "Nam ut illa omittam, vifas nocturno tempore ab occidente faces, ardorémque

cœli i;