وو

quibus olim carebat, artes, eximiosque artifices ex Italia magno fumtu euocauit; ,, quare pictores, ftatuarii, plaftici, caela,, tores, et lignarii et lignarii, argentariique fabri, item lapidicidae, operarii, et architecti ex Italia conducti, infanaque his impensa falaria - quin et olitores, cultores horto,, rum, agriculturaeque magiftri ex Italia ,, educti, qui cafeos etiam Latino, Siculo, Gallicoque more conficerent, euocati (a),,.

§. XV.

Vetus iudiciorum ratio.

Fuftitiae, qua cuique ius fuum tribuitur, quaue ciuium quisque rerum fuarum fecurus viuit, adminiftrandae ratio, faepius apud nos olim variata fuit. Principio id moris erat, vt rex ipfe regnum obiret: quare, vbi primum comitatum fubiit, gemini iudices nobilium, caufas ad eum referebant, latamque tum ab eo fententiam executioni dabant (b). Domi pariter lites ad fe delatas decretorio iudicio definiebat (c). Alter poft regem nobilium omnium iudex fuit comes palatinus (d). Fduarnicorum, fiue eorum, qui ab

(a) Antonii Bonfinii rer. Hung. decadis IV. lib. VII. (b) Colomanni decret. lib. 1. cap. XXXVII. (c) S. Ladislai decret. lib. I. cap. XLI. et XLII. (d) Eiusdem decret. lib. III. cap. III. Colomanni decret. lib. I. cap. XXXVII. Bullae aureae art. 1. et VIII.

aulae regiae obfequiis erant, caufas dirime, bant comites curiales regis, et reginae, fiue iudices curiae (a). Ceterum quemadmodum in ciuitatibus ad villicos, feu praetores

ас

iudices (b); ita in comitatibus quoque lites omnes ad nobilium iudices deferri oportuit, a quibus ad parochiani comitis tribunal appellatum fuit (c). At quoniam lapfu temporis, regis miniftri, barones, potioresque regni comitis parochiani autoritatem afpernari coeperant, Colomannus rex quauis in dioecefi Synodos, menfibus Maio, et Octobri habendas inftituit, quibus epifcopus, tum dioecefis illius parochiani comites omnes, ac denique delecti ex nobilibus iudices aliquot affi fterent, ac omnium omnino, tam fummi, quam infimi; facri item, ac profani ordinis hominum lites cognofcerent (d), qui femel, iterum, ac tertio fynodi huius fententia damnatus fuit, a profequenda deinceps lite abftinere debuit (e). Verum neque fupremi huius tribunalis autoritate coerceri potuit non

(a) Bullae aureae cap. IX.

(b) Belae IV. priuilegium A. 1269. Kefmarkienfibus datum, quod vide in Analectis Scepufii part. I. pag. 48. (c) De parochiani comitis autoritate, vide S. Stephani decret. lib. II. cap. XLIII. S. Ladislai decret. lib. II. cap. XLII. lib. III. cap. XVI. Bullae aureae art. V.

(d) Colomanni decret. lib. I. cap. II. VII. vfque XIII. XXIII. et XXIV.

(e) Eiusdem decret. lib. I. cap. LXIV.

nullorum audacia. Non enim deerant

ge

qui

eos, qui caufa ceciderant, aduerfus legitimi iudicii fententiam, armis etiam tueren1222. tur (a). Itaque A. 1222. fub Andrea II. refolemni decreto fancitum fuit, vt rex iple annis fingulis ad celebranda S. Stephani regis folemnia Albam Regiam veniret, iisdemque terminatis pro tribunali fedens, caufis omnibus ad fe vltimo deuolutis finem imponeret (b). Quamquam vt aliis, ita facrofancto huic iudicio pariter non femper optatus refpondit fucceffus: accidit enim interdum, vt illi, qui opibus et clientelis reges ipfos exaequabant, nullius omnino iudicis fententia mouerentur ad bona inique detenta legitimis dominis reftituenda. Quapropter parochiani primo comites cum comitatus fui gentibus aduerfus hos infurgere; quodfi horum vires non fufficerent, ipfi adeo generales regni capitanei iufto cum exercitu illos adoriri, ac debellare, ficque tribunalium fententias armata manu executioni dare iubebantur (c). Synodis Colomanni regis longo poft tempore octaualia iudicia fucceffere, ex vtriusque ordinis viris conflata, quae poft nonnullorum feftorum dierum octauas, puta SS. Martini, Georgii, Ia

(a) Bullae aureae art. XXVIII.

(b) Bullae aureae Andreae II. art. I.

(c) Mathiae Coruini decret. VI. art. LXVII. Vladislai II. decret. VI, art. I. et LXXV. Ludouici II. decrct, Batfienfis A. 1518. art. IV. et VI.

cobi, Michaelis Archangeli, et Epiphaniarum domini, illo quo iudicibus opportunum videbatur loco bis vt minimum in anno, per continuos XL. dies celebrari debebant. Ceterum poft liberatam e Turcarum feruitute Hungariam, Carolus VI. imperator noua apud nos tribunalia, certaque eis habendis et tempora, et loca defixit.

S. XVI.

Rei literariae in Hungaria fata.

Si quid olim in rei politicae, oeconomicae, ac iuftitiae adminiftratione apud nos peccatum fuit, id profecto e literarum, bonarumque artium neglectu profluxit, quo quidem aliquanco diutius, quam aliae Europae gentes laborauimus. Neque tamen idcirco quis exiftimet, maiores noftros omnibus omnino literarum condifcendarum adminiculis deftitutos vixiffe aderant haec, et pro veteris aeui ratione, fat copiofe; verum continua illa bella, quibus Hungaria in prima regum periodo conflictata, ac interdum pene euerla fuit, adolefcentes iam domi mufas non raro fedibus fuis eiecere; iuuentutemque Hungaricam a literarum ftudiis ad arma transtulere. Vt adeo noua faepius iaci oportue rit rei literariae fundamenta, quin eadem tot inter procellas, atque difcrimina ad optatum apicem educi potuerint. Noftrum igitur erit, literarum olim in Hungaria fata paucis hic loci explicare. Diuus Stephanus monarchiae

non

Hungaricae conditor, quem conftat modo grammaticae Latinae praeceptis Strigonienfi in ciuitate puerum adhuc egregie imbutum (a), verum aliis etiam fcientiis, atque difciplinis optime fuiffe inftructum, prouide fapienterque peruidit, cum ad regni felicitatem ftabilitatemque procurandam ; tum vero ad religionis facrofanctae incre mentum, fumme neceffaria effe literarum praefidia. Quare poftquam fedem fuam ad Albenfem ciuitatem transtulit, primas inter curas, gymnafium illic inftituit, accitis e vicina Germania profefforibus: qui quidem eo fucceffu literas ibi Hungaricae iuuentuti tradiderunt, vt, viuente adhuc fancto rege, Alba-regalenfe gymnafium in regno prae ceteris celebre euaferit, indeque ad alias per Hungariam fcholas magiftri accerferentur (b). Primae igitur in Hungaria erant fcholae Albenfes, publica D. Stephani regis autoritate,

(a) Carthuitius in vita S. Stephani cap. I. Strigonienfi in oppido, natiuitatis exordium habuit, S. Stephanus, et puer adbuc fcientia grammaticae artis ad plene imbutus eft. Editionis Prayanae pag. 123.

(b) In vita S. Gerardi, quam monachus quidam

O. S. B. quinquaginta circiter ab obitu illius annis conferipfit, Arnoldus autem Wion adnotationibus illuftratam edidit, cap. XII. haec leguatur: mifit ergo epifcopus Gerardus fratrem Maurum ad falutandum regem S. Stephanum, praecipiens ei, vt etiam ingrediens fcholas, quae tunc in Alba regali erant famofae, accerferet doctorem fcholarum. Apud Bollandiftas ad diem XXIV. Semptembris.