Sic 4 Æneid. fama describitur : 66 Defcribitur fama, 1. à genere, "malum:" 2. ab adjuncta velocitate, quæ illuftratur à majore negato, quo non aliud velocius:" tum duplici effecto aliarum rerum diffimili, quòd "Mobilitate viget, viréfque acquirit eundo." 3. Ab adjuncta varietate, quæ oftenditur ex aliis adjunctis, quòd fit primò "parva," idque arguitur caufa, fcilicet "metu," et circumftantia temporis," primò" nempe; tum fubitò grandior facta incremento exigui temporis incredibili, ídque oftenditur trib. effectis, quæ fingula fubjectis fuis illuftrantur, "Mox fefe attollit in auras: Ingreditúrque folo, et caput inter nubila condit.” 4. A caufa procreante, illam terra parens," mater fcilicet gigantum; et efficiendi modo, confilio nempe five impetu naturali, “ira irritata deorum," qui gigantes occiderant; caufa autem procreans communis illuftrata tempore adjuncto, et communi teftimonio, "Extremam, ut perhibent, Cao Enceladóque fororem Progenuit." Rurfus illuftratam ab adjunctis, "Pedibus celerem et pernicibus alis, Monftrum horrendum, ingens" Deinde à partibus corporis et membris, iifque paribus. "Cui quot funt corpore plumæ, Tot vigiles oculi fubter, mirabile dictu, Tot linguæ, totidem ora fonant, tot fubrigit aures." Tum ab effectis nocturnis, iifque partim affirmatis quæ fubjectis locis illuftrantur, "Nocte "Nocte volat cœli medio, terræque per umbram Stridens;" partim negatis, "nec dulci declinat lumina "" fomno. Tum diurnis, eáque illuftrantur et fubjectis locis, et adjuncto fitu fedendi, "Luce fedet cuftos, aut fummi culmine tecti, Ab adjunctis denique paribus; "Tam ficti pravíque tenax quam nuntia veri." Tales funt defcriptiones plantarum, animalium in phyficis; item fluminum, montium, urbium apud Geographos et Hiftoricos; perfonarum denique apud poëtas et oratores. CAP. XXXII. De Teftimonio divino. "Expofito artificiali argumento, fequitur inartificiale. "Argumentum inartificiale eft quod non fua natura, fed affumpta artificialis alicujus argumenti vi arguit. . "Id uno nomine teftimonium dicitur." Nempe, ut inquit Cic. in Top. "quòd ab aliqua externa re fumitur ad faciendam fidem." Inartificiale autem dicitur, non quòd artis ope et auxilio non inveniatur (fiquidem de eo inveniendo, ut inquit Cicero, Partit. in arte præcipitur) fed quod ex fe fuáque natura artis hujus et facultatis arguendi expers fit. Poteft etiam affumptum dici, quod affumpta vi arguit, non fua. Argumentum enim inartificiale naturam rei non attingit, nedum arguit, ut artificiale folet, neque rei affectio, ficut artificiale, eft ; fed eft nuda cujufpiam aliqua de re atteftatio, five atteftantis affirmatio aut negatio. Res autem neque propter affirmationem funt, neque propter negationem non funt: teftimonium igitur ex fe fuáque natura non arguit; "fed Vis au fed affumpta artificialis alicujus argumenti vi." tem hæc eft teftantis auctoritas, à qua omnis testimonii fides pendet. Auctoritas autem variis in argumentis confiftit, fed in effectis teftantis et in adjunctis præcipuè cerni tur. "Itaque cum exquifita rerum veritas" five natura "fubtiliùs exquiritur, perexiguam probationis vim teftimonium habet." Hinc Cic. I de Nat. "Non tam auctores," inquit, “in difputando, quàm rationum momenta quærenda funt." "In civilibus autem et humanis rebus," ubi de facto queritur," plerumque hoc argumentum præcipuam fidem è moribus arguentis efficit, fi prudentia, probitas, et benevolentia affuerint." Horum unum aliquod fi deeft, vel per imprudentiam teftis, vel propter improbitatem, vel inimicitiarum denique aut nimiæ gratiæ caufa, falfum fæpe pro teftimonio dicitur. Teftimonium eft divinum vel humanum. Et rectè quidem in fpecies efficientibus fuis caufis diftinctas dividitur. Ab efficientibus enim maximè teftimonium fuas vires affumit. Effectum itaque eft, fi ad teftem spectas; teftimonium, fi ad rem teftatam. Perexiguam autem vim probationis in exquifita veritate et natura rerum perveftiganda communiter tribui teftimonio quod tam ad divinum quàm ad humanum pertinere videatur, id cur quempiam offendat, non video: teftimonium enim five divinum fit five humanum, peræque vim omnem ab authore, nullam in fe habet. Et divinum quidem teftimonium affirmat vel negat rem ita effe, facitque ut credam; non probat, non docet, non facit ut fciam aut intelligam cur ita fit, nisi rationes quoque adhibeat. Teftimonium divinum eft quod Deum habet authorem. In divinis teftimoniis numerantur non folum deorum oracula, fed etiam refponfa vatum et fatidicorum. Vera hæc fint an ficta, veri numinis an falfi, logicus non laborat, fed quam modò vim arguendi unumquodque habeat. Itaque in civilib. etiam et humanis rebus teftimonium. divinum perinde vim probationis habet, ut ejus author verus eft aut falfus deus. Hujufmodi funt ifta Catilin. 3, "Nam ut illa omittam, vifas nocturno tempore ab occidente faces, ardorémque cœli ; cœli; ut fulminum jactus, ut terræ motus, cæteraque, quæ ita multa, nobis confulibus, facta funt, ut hæc, quæ nunc fiunt, canere dii immortales viderentur." CAP. XXXIII. De Teftimonio humano. Teftimonium humanum eft, quod authorem habet ho minem. "Eftque commune aut proprium." Distributio hæc proponitur, non ut accurata aliqua divifio (neque enim teftimonio propria eft) fed ut diftinctio qualifcunque fubalternarum fpecierum, ad quas inferiores fpecies teftimonii et exempla poffint revocari. Atque, ut fuperior illa diftinctio in divinum et humanum, ab efficiente quoque fumitur, qui fit perfona publica five communis, aut propria five privata. "Teftimonium commune eft, ut lex et illuftris fententia.' Hæc enim duo exempla funt potius quàm fpecies; quibus adjungi potest fama; quam Cic. in Top. quoddam multitudinis teftimonium appellat; alii, confenfum civitatis et publicum teftimonium vocant. 66 pro Legis autem et non fcriptæ et fcriptæ teftimonium eft Milone: Eft enim, judices, non fcripta, fed nata lex; quam non didicimus, accepimus, legimus; verùm ex natura ipfa arripuimus, haufimus, expreffimus: ad quam non docti, fed facti; non inftituti, fed imbuti fumus: ut, fi vita noftra in aliquas infidias, fi in vim, in tela, aut latronum aut inimicorum incidiffet, omnis honefta ratio effet expediendæ falutis.". Et ibidem, " Quod fi duodecim tabulæ nocturnum furem quoquo modo, diurnum autem, fi fe telo defenderit, interfici impunè voluerunt, quis eft, qui," &c. Reftat illuftris fententia; cujus generis funt proverbia. Ut pares cum paribus facillime congregantur. Spartam nactus es, hanc exorna. Tum dicta fapientum: ut, nofce teipfum. Ne quid nimis. Sponde, præfto eft detrimentum. Quanquam enim hæc dicta fingula à fingulis fortaffe auc toribus toribus orta funt, tamen quia omnium in ore verfantur, quafi omnium fiunt, et ad commune teftimonium rectè referuntur. Proprium teftimonium eft: ut Platonis illud, 1 ad Q. fratrem: "Atque ille quidem princeps ingenii et doctrinæ, Plato, tum denique fore beatas refpub. putavit, fi aut docti et fapientes homines eas regere cœpiffent, aut qui regerent, omne fuum ftudium in doctrina ac fapientia collocaffent." Talia funt in poetis. Æneid. 6. “Discite justitiam, moniti; et non temnere divos.” Sic Homericis illis verfibus: Αἴας δ ̓ ἐκ Σαλαμίνος ἄγεν δυοκαίδεκα νηᾶς. Ajax autem ex Salamine duxit duodecim naves. Conftituit verò ducens, ubi Athenienfium ftabant phalanges. Victi funt in judicio Megarenfes, quo contenderunt cum Athenienfibus de Salamine infula, utrique fortè civitati æquè vicina. Atque hæc veterum fuere et abfentium teftimonia, et ferè mortuorum; quæ de jure potiffimum afferuntur. Viventium et præfentium, quæ de facto plerunque teftantur, non tantum funt" cùm quæritur de fundo aut cæde et ejufmodi negotio aliquo, fed etiam obligationis, confeffionis, jurisjurandi teftimonia funt." Obligationis exemplum eft Philipp. 5, "Promitto, recipio, fpondeo, P. C. Cæfarem talem femper fore civem, qualis hodie fit, qualémque eum maximè velle et optare debemus." Pignus etiam obligatio quædam eft. Ut apud Virgil. Ecl. 3. "Vis ergo inter nos quid poffit uterque viciffim Experiamur? Ego hanc vitulam (ne forte recufes, Bis venit ad mulctram, binos alit ubere fœtus) Depono: tu dic, mecum quo pignore certes." "Confeffio |